Na przełomie lat 70. i 80. kilka ośrodków ornitologicznych w Polsce podjęło program terenowych badań ornitologicznych, których efektem miały być nowoczesne opracowania awifaunistyczne poszczególnych regionów kraju. Ustalono granice regionów, podstawowe założenia organizacyjne i metodyczne w zakresie prowadzenia obserwacji terenowych jak i opracowania zebranych materiałów. W roku 1991 ukazało się pierwsze regionalne opracowanie - Ptaki Śląska (Dyrcz i in. 1991), a w latach następnych kilka dalszych - Atlas ptaków lęgowych Małopolski (Walasz, Mielczarek red. 1992), Ptaki Ziemi Lubuskiej (Jermaczek i in. 1995) oraz Ptaki Wielkopolski (Bednorz i in. 2000). W przygotowaniu są następne opracowania, chociaż zaawansowanie prac w poszczególnych regionach jest różne.

Realizację programu systematycznych badań faunistycznych na Nizinie Mazowieckiej rozpoczęto w roku 1984. Założenia badań zostały opracowane przez Henryka Kota i Andrzeja Dombrowskiego w roku 1985 w formie broszury zatytułowanej "Fauna Mazowsza i Podlasia. Program badań", a poszerzoną wersję programu badań opracował w roku 1987 zespół w składzie: Andrzej Dombrowski, Henryk Kot, Grzegorz Lesiński i Wiesław Walankiewicz. Badaniami objęto wszystkie grupy kręgowców lądowych, ze szczególnym uwzględnieniem ptaków. Założono wówczas Regionalną Kartotekę Faunistyczną, która początkowo była zdeponowana w Zakładzie Zoologii, następnie Zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska ówczesnej Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej, a obecnie Akademii Podlaskiej w Siedlcach. Od roku 1998 kartoteka jest prowadzona przez Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny. Badania w południowo-zachodniej części Niziny Mazowieckiej są koordynowane przez Radomsko-Kieleckie Towarzystwo Przyrodnicze, a dane zdeponowane w oddzielnej kartotece. Obecnie w obu kartotekach (które na etapie opracowywania danych będą traktowane łącznie) znajduje się kilka tysięcy kart ze stanowiskami rzadkich przedstawicieli kręgowców lądowych występujących na Mazowszu.

Dla Niziny Mazowieckiej przyjęto granice fizjograficzne wg Kondrackiego (Geografia fizyczna Polski, PWN, 1984) z niewielkimi modyfikacjami. Wg tej koncepcji podziału Polski na naturalne jednostki, w granicach Niziny Mazowieckiej znajdują się cztery makroregiony fizjograficzne (Nizina Północnomazowiecka, Nizina Środkowomazowiecka, Wzniesienia Południowomazowieckie i Nizina Południowopodlaska), a w ich obrębie kilkadziesiąt mniejszych jednostek - mezoregionów.

Podstawowym celem podjętych w roku 1984 badań faunistycznych było:

• poznanie składu gatunkowego, rozmieszczenia i liczebności ptaków w różnych okresach fenologicznych, ze szczególnym uwzględnieniem ptaków lęgowych;
• poznanie zmian składu gatunkowego i liczebności ptaków;
• poznanie granic zasięgów niektórych gatunków na obszarze Mazowsza;
• zebranie informacji o biologii i fenologii ptaków zasiedlających Nizinę Mazowiecką;
• określenia głównych zagrożeń dla ptaków i możliwości ich ograniczenia.

Efektem wieloletnich badań będzie nowoczesne i całościowe opracowanie awifauny Niziny Mazowieckiej w formie monografii książkowej. Przyszłe opracowanie ptaków Niziny Mazowieckiej będzie opracowaniem zbiorowym pod redakcją: Andrzeja Dombrowskiego, Henryka Kota, Sławomira Chmielewskiego i Mirosława Rzępały.

Obserwacje ornitologiczne są przekazywane przez współpracowników do kartoteki faunistycznej na bieżąco. Są one zapisywane na specjalnych kartach. Szczegółowe informacje o sposobie prowadzenia obserwacji faunistycznych oraz ich zapisywania na kartach są podane w broszurze: "Fauna Niziny Mazowieckiej - program badań".

Od roku 1984 na Nizinie Mazowieckiej prowadzono wiele faunistycznych programów badawczych, których celem była ocena liczebności i rozmieszczenia wielu gatunków ptaków na całym obszarze Mazowsza lub wybranych fragmentach. Do najważniejszych należały:

• inwentaryzacja bociana białego w latach 1984-1985 i 1994-1995;
• badania awifauny lęgowej dolin rzecznych;
• badania awifauny lęgowej stawów rybnych i kompleksów glinianek;
• występowanie ptaków na Zbiorniku Zegrzyńskim w cyklu rocznym;
• programy inwentaryzacji i ochrony stanowisk lęgowych kraski, bociana czarnego i płomykówki (prowadzone przez Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny);
• badania ptaków w krajobrazie rolniczym;
• badania awifauny lęgowej wybranych miast;
• badania przelotów ptaków wodno-błotnych na stawach rybnych;
• inwentaryzacja zimujących ptaków wodnych prowadzona corocznie od roku 1984.

Przyszłe opracowanie Ptaków Mazowsza będzie zawierać następujące działy:

1. Koncepcja faunistycznych badań ornitologicznych na Mazowszu.
2. Zespół badawczy.
3. Charakterystyka fizjograficzna Niziny Mazowieckiej.
4. Historia badań ornitologicznych na Mazowszu.
5. Metody badań faunistycznych i opracowania materiałów.
6. Systematyczny przegląd gatunków (liczebność i rozmieszczenie przestrzenne, zagęszczenia, zmiany liczebności, środowisko występowania, występowanie w okresie wędrówek i zimowania, status ochronny i zagrożenia).
7. Ochrona i zagrożenia ptaków na Nizinie Mazowieckiej.
8. Spis literatury.

Książka będzie zawierać mapy występowania kilkudziesięciu gatunków ptaków, rysunki, liczne wykresy (np. dynamika zmian liczebności w cyklu rocznym) oraz zdjęcia ptaków i środowisk typowych dla Niziny Mazowieckiej.

Zakładamy, że materiały do książki będą gromadzone do roku 2004 włącznie. Szczegółowy plan uzupełniających badań awifaunistycznych na lata 2003 i 2004 będzie omówiony przez Andrzeja Dombrowskiego na jesiennym zjeździe Mazowieckiego Towarzystwa Ochrony Fauny w roku 2002. Bliższe informacje na stronie internetowej MTOF: www.mtof.ap.siedlce.pl

Osoby, które posiadają informacja ornitologiczne z obszaru Mazowsza i chciałyby aby ich dane zostały zamieszczone w książce, proszone są o kontakt z jednym z redaktorów przyszłego opracowania (adresy poniżej).

Andrzej Dombrowski
08-110 Siedlce, ul. Świerkowa 18
e-mail: mbpp@o2.pl

Henryk Kot
Zakład Planowania Przestrzennego i Badań Ekologicznych "EKOS"
08-110 Siedlce, ul. Starowiejska 24/18A
e-mail: ekos@ekos.siedlce.pl

Sławomir Chmielewski
06-64- Mogielnica, Rynek 12
e-mail: sch6@wp.pl

Mirosław Rzępała
Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny
08-110 Siedlce, ul. Jagiełły 10
e-mail: mtof@ap.siedlce.pl

Badania takie zainicjował w roku 1976 Henryk Kot, a poczynając od roku 1977 były one prowadzone przez 3 osobowy zespół w składzie: H. Kot, Andrzej Dombrowski i Marian Szymkiewicz. W latach późniejszych były one prowadzone także przez inne osoby. Liczenia ptaków prowadzono na powierzchniach próbnych różnej wielkości w układzie hierarchicznym:

• powierzchnie I rzędu wielkości do kilkudziesięciu hektarów obejmujące pola uprawne, łąki, osiedla wiejskie, sady, zadrzewienia (przebadano wówczas kilkadziesiąt powierzchni);
• powierzchnie II rzędu wielkości 12-18 km2 (w latach 1976-1980 przebadano 3 powierzchnie, a w latach późniejszych kilka dalszych)
• powierzchnie III rzędu wielkości około 150 km2 (w latach 1977-1978 badano jedną powierzchnię koło Siedlec, a w latach następnych 4 dalsze).

Poczynając od roku 2001 w Zakładzie Planowania Przestrzennego i Badań Ekologicznych "EKOS" rozpoczęto program monitoringu części powierzchni badanych w latach 70. Badania te objęły ocenę awifauny lęgowej na polach, w osiedlach wiejskich oraz fragmentach krajobrazu rolniczego.

Celem badań jest określenie zmian jakie zaszły w awifaunie lęgowej pól uprawnych na 4 powierzchniach (łącznie 195 ha) badanych metodą kartograficzną w latach 1976-1978. W roku 2001 powtórzono liczenia na tych powierzchniach z zastosowaniem identycznej metodyki. W roku 2002 liczenia są kontynuowane. W porównaniu z okresem sprzed 22 lat, znacznie zmieniła się struktura krajobrazu rolniczego. Zwiększyła się wielkość poszczególnych działek (upraw), ubyło natomiast śródpolnych drzew (głównie grusz). Na jednej z powierzchni licznie występujące w latach 70. drzewa zostały wycięte całkowicie, na pozostałych ich liczba znacznie zmniejszyła się. Wyniki tych prac zostaną opublikowane po zakończeniu badań prawdopodobnie w roku 2003.

W latach 1976-1978 badania metodą kartograficzna w osiedlach wiejskich były prowadzone przez Henryka Kota w 3 wsiach koło Siedlec. W latach 1978-1980 prace takie prowadził Andrzej Brzozowski w dalszych 20 wsiach Wysoczyzny Siedleckiej. W roku 2002 liczenia ptaków (z zachowaniem identycznej metodyki) prowadzi Henryk Kot w 16 osiedlach wiejskich różnej wielkości (od 0,8 do 33,8 ha - łącznie około 162 ha). Ich podstawowym celem jest określenie zmian jakie zaszły w strukturze osiedli wiejskich (w latach 70. zostały one dokładnie opisane) oraz jak te zmiany wpłynęły na awifaunę lęgową. Być może prace te będą kontynuowane w latach następnych, w zależności od wyników prac z roku 2002. Już na wstępie badań można stwierdzić, że zmiany zarówno w strukturze osiedli jak i w składzie gatunkowycm ptaków oraz liczebnościach niektórych gatunków są znaczne.

W roku 1999 rozpoczęto program oceny zmian liczebności ptaków lęgowych na tzw. powierzchniach II i III rzędu, na których liczenia przeprowadzono na przełomie lat 70. i 80. W roku 2002 prowadzone są liczenia na następujących powierzchniach:

1. Powierzchnia II rzędu "Paprotnia" koło Siedlec (12 km2) - liczenia prowadzi Henryk Kot.
2. Powierzchnia II rzędu "Stanin" koło Łukowa (12 km2) - liczenia prowadzi Andrzej Dombrowski.
3. Powierzchnia III rzędu "Łuków" (50 km2) - liczenia prowadzi Andrzej Dombrowski. Podobnie jak w poprzednich badaniach, celem tych prac jest określenie zmian jakie zaszły w awifaunie lęgowej w krajobrazie rolniczym.

Badania takie zostały przeprowadzone przez Jerzego Fronczaka na wycinku krajobrazu rolniczego liczącego 90 km2 koło Siedlec w połowie lat 80. W roku 2002 są one powtarzane z zachowaniem identycznej metodyki (stymulacja magnetofonowa). Inwentaryzacja sów w osiedlach wiejskich (pójdźka i płomykówka) jest prowadzona przez Artura Goławskiego i Zbigniewa Kasprzykowskiego (w ramach programu ochrony płomykówki realizowanego przez Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny), natomiast w pozostałych środowiskach krajobrazu rolniczego (głównie lasach i zadrzewieniach) prace są prowadzone przez Andrzeja Dombrowskiego i Henryka Kota.